फोर्ट चलोगे? भायखळा? चर्चगेट येणार का? असले प्रश्न ऐकणं, त्यांना उत्तरं देणं आणि त्या बरहुकूम मीटर टाकणं वा न टाकणं हे टॅक्सीत ड्रायव्हरच्या सीटवर बसलेल्या नामदेव ढसाळसाठीचं रोजचं काम. ड्रायव्हरगिरी करत असताना हाती असलेल्या एखाद्या कागदावर कविता लिहिणं हेही त्याच्यासाठी रोजचंच काम.
कवीसाठी... म्हणजे मराठी कवीसाठी हे अवघडच काम.
आणि गोलपीठासारख्या वस्तीत राहणं... भणंगाप्रमाणं दिवस घालवणं... रस्त्यावरच्या लढ्यात उतरून धतिंग करणं... चार लाफा देणं, चार खाणं... मी नशापाणी करतो असं खुलं सांगणं... राजकीय भूमिका घेणं... खूप वाचणं... लिहीत राहणं... स्खलनशीलतेची जाहीर कबुली देणं...
हेही सगळं मराठी कवीसाठी अवघडच काम.
हे असलं अवघड काम नामदेव ढसाळांनी केलं आयुष्यभर. या अवघडातील काही भाग हा अनेकांच्या रोजच्या जगण्याचा एक भागच. पण हा भाग पेलणारा, सोसणारा प्रत्येकजण कवी होत नाही. आणि नामदेव ढसाळ तर त्याहूनही होत नाही.
नामदेव ढसाळ. एक अवघड कवी. अगडबंब कवी. डोंगर हलवणारा कवी.
हे अवघडपण, अगडबंबपण त्यांच्या जगण्यात होतं आणि कवितेत ताकद होती डोंगर हलवण्याची. हे डोंगर होते रूढ सामाजिक व्यवस्थेचे, राजकीय व्यवस्थेचे आणि त्याहीपेक्षा साहित्यिक व्यवस्थेचे. ढसाळांच्या 'गोलपिठा'आधी प्रस्थापित व्यवस्थेवर प्रहार करणारं साहित्य निर्माण झालं होतच आणि त्यानंतरही होत राहिलं. आजही होतंय. मात्र ढसाळांचे पेटत्या निखाऱ्यांसारखे शब्द, त्यातील बंडवृत्ती, त्यांच्या रचनांमधील विलक्षण आवेग, अंगावर येणारे जळजळीत वास्तव हे सारं त्या काळासाठी नवं होतं. भोवंडून टाकणारं होतं. आणि आजही त्याची परिणामकारकता तसूभरही कमी झालेली नाही.
एखाद्याने एखाद्याला सांडपाण्यावर जगवणे म्हणजे दोघांनाही दोघांना अनबन बनवणे... ... उषाकिरणच्या पायथ्याशी महारोग्यासारख्या सांडलेल्या झोपड्या
आईबाप नस्लेल्या पोरांसारख्या खडतर: अगर खडीफोड खगोल... ... रांडकी पुनव साजरी करतात हिजड्यांचे अप्रूप उत्साह... ... माण्साने पहिल्याप्रथम स्वतःला
पूर्ण अंशाने उद्ध्वस्त करून घ्यावे
बिनधास डिंगडांग धतींग करावी ... उद्ध्वस्त काळोख थुई थुई उज्एड
थुई थुई उज्एडात तिचे ओलेचिंब पोटुसपण ... मी तुझ्यातून फाटक्या भणंगासारखा
निघून जाणार नाही
तुझं सत्व फेडून घेईन
ढसाळांनी पाहिलेलं, साहिलेलं जगणं या अशा शब्दांतून व्यक्त झालं. ते पहिल्यांदा समोर आलं तेव्हा वाचणाऱ्यांच्या पायाखालची वाळूच सरकली. (आजही ढसाळ वाचताना तशी अवस्था होतेच!) आणि तसं होणं साहजिकच होतं. चंद्रलोकातच रमलेल्यांना अधोलोकाचं ढसाळ यांनी घडवलेलं हे दर्शन होतं अवाक करणारं, ते नाकारावं असं वाटायला लावणारं, स्वतःची स्वतःला शरम करायला लावणारं.
आपल्या समजुतींचे, आवडीनिवडींचे, हितसंबंधांचे, घट्ट परंपरांचे डोंगर हलवलं जाणं कुणालाच सहसा रुचत नाही. ते आपल्या बिनधास्त शैलीत हलवण्याचं काम ढसाळांनी केलं.
ढसाळांच्या शब्दवृत्तीची आठवण करून देणारे अनेकजण आजही दिसतात. अभाव दिसतो तो ढसाळांच्या मूळ वृत्तीचा. हा अभाव हे आजचं वास्तव आणि दुर्दैव.
(सदर लेख इथून संकलित केला आहे.)
